Malta: studium przypadku w zakresie rozwoju i upadku cywilizacji
Pierwsi osadnicy przybyli na Maltę co najmniej 700 lat wcześniej, niż dotychczas sądzono, co wiemy dzięki przełomowym badaniom prowadzonym w ramach projektu Fragsus (Fragility and sustainability in restricted island environments: adaptation, cultural change and collapse in prehistory). „Malta przeżyła dwa lub trzy okresy osadnictwa, przy czym możliwe, że przerwy w zasiedleniu przez ludzi trwały w sumie nawet 1000 lat”, informuje nas koordynator projektu prof. Caroline Malone z Queen's University Belfast w Zjednoczonym Królestwie. „Nikt tego nigdy wcześniej nie brał pod uwagę. W rzeczywistości niewiele badań poświęcono zrozumieniu, dlaczego w przypadku małych wysp niektóre próby kolonizacji zawodzą, a inne kończą się powodzeniem”. Był to kluczowy cel projektu Fragsus, w ramach którego zbadano wpływ pierwszych osad ludzkich na środowisko Malty, biorąc pod uwagę szybkość procesu wylesienia, erozji i degradacji wyspy. Wyniki badań wywołały żywe zainteresowanie Maltą, gdzie turystyka stanowi centralny element gospodarki. Potencjalnie mogłyby się przyczynić do lepszej ochrony cennych obiektów dziedzictwa kulturowego i naturalnego, co ma znaczenie na tych silnie zurbanizowanych i gęsto zaludnionych wyspach. Obecnie ponad jedną czwartą wysp pokrywa betonowa zabudowa. W projekcie uczestniczyło około 100 studentów pracujących przy wykopaliskach w terenie, a ponadto stał się on bazą dla pięciu powstających właśnie prac doktorskich. Pomaga to wierzyć, że działania projektu Fragsus będą kontynuowane w przyszłości. Uczestnicy następnego projektu, finansowanego w ramach działań „Marie Curie”, będą mogli korzystać z danych zgromadzonych podczas realizacji projektu Fragsus, co pozwoli im lepiej zrozumieć starożytną przeszłość Malty. Odkrywanie przeszłości Malty Kiedy w 6 tysiącleciu p.n.e. Malta została po raz pierwszy zasiedlona, jej krajobraz wypełniały dziewicze gleby i lasy. Jednakże na przestrzeni wieków krajobraz ten został ogołocony, a ziemia poddana intensywnej uprawie. Z tego niepewnego środowiska wyłoniła się kultura świątynna, która kwitła przez wiele wieków. „Jest coś takiego w małych przestrzeniach geograficznych, co powoduje, że powstają na nich silne i złożone społeczności”, zauważa prof. Malone. „Weźmy chociażby Cypr czy Wyspę Wielkanocną”. Mimo to, po około 2500 lat od zbudowania pierwszej osady, ten wyjątkowy i odizolowany system społeczno-gospodarczy najwyraźniej się załamał. „Na Malcie znajdują się jedne z najbardziej wyjątkowych obiektów archeologicznych w Europie, które nigdy nie zostały w pełni docenione”, z przykrością stwierdza prof. Malone, która spędziła ponad 30 lat na prowadzeniu pionierskich wykopalisk na Wyspach Maltańskich. „Pilnie należało zbadać zagadnienia związane z gwałtownym wzrostem gęstości zaludnienia oraz bogactwa, a także z towarzyszącym mu procesem niszczenia dziedzictwa i krajobrazu wyspy”. Zespół badawczy postawił sobie kilka ambitnych pytań. Oto jedno z nich: Jak w czasach prehistorycznych bardzo mała społeczność wyspiarska zdołała przez tysiąclecia utrzymać tak złożoną kulturę, i czy monumentalne świątynie przyczyniły się do trwałości życia kulturalnego? Projekt Fragsus miał również na celu ustalenie społeczno-gospodarczych lub środowiskowych czynników mających wpływ na załamanie się kultury świątynnej Malty, które mogły spowodować rozpad społeczeństwa lub jego drastyczną transformację. „Próbowaliśmy odpowiedzieć na te pytania, prowadząc badania archeologiczne i wykopaliska, a także czerpiąc dane z próbek gleby zawierających starożytne pyłki i bezkręgowce”, wyjaśnia badaczka. „Projekt okazał się wulkanem pomysłów. Przeanalizowaliśmy również dane dotyczące diety i próbki DNA z dużego kompleksu cmentarnego, aby dzięki temu nadać ludzki wymiar dowodom archeologicznym”. Wreszcie, datowanie radiowęglowe pomogło zespołowi zbudować solidne „kalendarium” zmian zachodzących w różnym czasie na wyspach. Krucha przeszłość, niepewna przyszłość Niektóre znaleziska, będące rezultatem projektu ukończonego w kwietniu 2018 r., są prezentowane na wystawie w Narodowym Muzeum Archeologii w Valletcie, stolicy Malty. Wystawa dobrze oddaje ambicje projektu dotyczące podnoszenia świadomości na temat wyjątkowej i mało znanej historii antycznej Malty, która pod wieloma względami odzwierciedla aktualne problemy środowiskowe gęsto zaludnionych i zurbanizowanych wysp. „Mamy nadzieję, że metody archeologiczne się zmienią”, dodaje prof. Malone. „Podkreśliliśmy znaczenie zbierania próbek DNA i udowodniliśmy, że można to z powodzeniem robić nawet w południowej Europie. Wcześniej panowało przekonanie, że badanie DNA na tych terenach uniemożliwiają uszkodzenia wywołane wysokimi temperaturami”. Wyniki projektu będą publikowane jeszcze przez jakiś czas, a zdigitalizowane szczątki ludzkie mogą być wykorzystywane do dalszych badań. „Mamy nadzieję, że projekt Fragsus będzie miał trwały wpływ na prace konserwatorskie prowadzone na Malcie i że zostaną one w przyszłości przyspieszone”, podkreśla prof. Malone.
Słowa kluczowe
Fragsus, Malta, wyspa, zmiana klimatu, historia, społeczeństwo, cywilizacja, społeczność, wieś, ochrona, archeologia, DNA, uprawa, wylesienie, erozja
