Jak państwa reagują na orzeczenia sądów międzynarodowych i jak je wykonują
Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) zajmuje się rozpatrywaniem spraw wnoszonych przez osoby fizyczne przeciwko 46 państwom członkowskim(odnośnik otworzy się w nowym oknie) Rady Europy. Jeśli osobom tym uda się udowodnić naruszenie praw człowieka, ETPC może przyznać im odszkodowanie za doznane krzywdy lub zwrócić się do państwa o podjęcie innych środków. Niestety, ponad połowa tych orzeczeń, czyli blisko 10 000 wyroków, pozostaje niewykonana. Niestosowanie się do wyroków ETPC stanowi poważny problem we wszystkich 46 państwach.
Kiedy w takim razie wyroki są wykonywane?
Aby odpowiedzieć na to pytanie, ramach projektu HRNUDGE(odnośnik otworzy się w nowym oknie), wspieranego przez Europejską Radę ds. Badań Naukowych(odnośnik otworzy się w nowym oknie), analizie poddano 25 000 wyroków ETPC i prześledzono ich dalsze losy w poszczególnych państwach. Zespół projektu przeprowadził następnie analizę sieci społecznej i symulację komputerową, aby lepiej zrozumieć dynamikę przestrzegania orzeczeń. „Spostrzegliśmy, że tak wiele niewykonanych wyroków podważa autorytet ETPC, więc w obawie przed niestosowaniem się do jeszcze większej liczby orzeczeń Trybunał zezwala krajom na rozstrzyganie spraw w drodze ugody”, wyjaśnia Veronika Fikfak(odnośnik otworzy się w nowym oknie), profesor praw człowieka i prawa międzynarodowego na University College London, główna badaczka w projekcie HRNUDGE.
Argumenty przemawiające za ugodą
Analiza ujawniła 13 000 rozstrzygniętych w ten sposób spraw, oprócz tysięcy już przeanalizowanych. Oznacza to, że ugody stanowią jedną trzecią orzecznictwa ETPC. „Ponieważ takie rozstrzygnięcia nie pojawiają się w żadnych krajowych »rejestrach«, pozwalają one państwom działać bez przeszkód, unikając potępienia ze strony społeczności międzynarodowej”, mówi Fikfak. „Pokazuje to sposób, w jaki ETPC radzi sobie w obliczu niestosowania się do orzeczeń i gróźb ze strony państw, skutecznie tworząc dla nich kolejną sposobność do »pozbycia się« spraw”. Ponadto naukowcy wykazali, że niewykonywanie wyroków jest problemem tylko w kilku państwach, a nie całego systemu. Zdołali również ustalić, że sytuacja ta jest zmienna i zależy głównie od priorytetów przyjmowanych przez dany rząd w konkretnych okolicznościach. W większości przypadków państwa nie są w stanie wykonać wyroku z powodu braku wiedzy i zasobów, ale dzięki odpowiedniemu mentoringowi można by doprowadzić do przestrzegania wyroków.
Nowatorski sposób na wykonywanie wyroków sądów międzynarodowych
Rosja, wydalona z Rady Europy w 2022 roku, jest jednym z krajów o najniższym wskaźniku stosowania się do wyroków ETPC. Wciąż niewykonanych pozostaje tysiące orzeczeń w sprawach przeciwko niej. Naukowcy sprawdzili, co dzieje się z wyrokami wydanymi przez ETPC przeciwko Rosji, a w szczególności, co dzieje się z odszkodowaniami o wartości niemalże 3 miliardów euro, które Rosja powinna była wypłacić ofiarom naruszeń praw człowieka. Co więcej, poszukiwali oni sposobów na wymuszenie na Rosji egzekwowania wyroków za pośrednictwem sądów i trybunałów krajowych bądź poprzez zabezpieczenie rosyjskich aktywów w innych krajach. Fikfak zeznawała w sprawie zastosowania tej metody przed Komitetem Doradców Prawnych ds. Prawa Międzynarodowego Publicznego (Committee of Legal Advisers on Public International Law) przy Radzie Europy w Strasburgu. Ponadto zespół projektu HRNUDGE przedstawił swoje wnioski w Strasburgu sekretariatowi odpowiedzialnemu za monitorowanie zachowania państw. Oczekuje się, że proponowany zestaw zaleceń zostanie włączony do programu jego prac. Wśród zaleceń znalazły się zapisy o budowaniu relacji mentorskich z państwami, podziale obciążeń w procesie wykonywania wyroków między różnymi organami krajowymi, a także zalecenia, zgodnie z którymi sekretariat powinien rozliczać państwa z ich działań i stawiać wysokie oczekiwania, jeśli chodzi o wykonywanie wyroków. „Jeśli chcemy skutecznej ochrony praw człowieka w całej Europie, nie możemy obniżać poprzeczki, jeśli chodzi o nasze oczekiwania wobec państw”, podsumowuje Fikfak.
